درس نهم ) تاریخ حدیث، ابزاری برای فهم حدیث

علم تاریخ، علم ابزاری

یکی از علومی که در کنار فهم و حتّی در پذیرش حدیث به یک عالم حدیثی یاری می‌دهد، تاریخ حدیث است.

علم تاریخ حدیث، علمی است که به بررسی دوران‌های گوناگون حدیثی می‌پردازد یا به عبارتی دیگر، علمی است که به بررسی دوران‌های مختلف حدیثی از حیث نگارش، تدوین و همچنین توصیف فضای صدور حدیث می‌پردازد. [۱]

دسته‌ای از سؤالات

همّت این علم در آن است که به سؤالاتی همچون سؤالات زیر پاسخ دهد:

۱. حدیث در زمان پیامبر چگونه بوده است؟

۲. چه کسانی به دنبال شنیدن و نوشتن احادیث بوده اند؟

۳. چرا پس از پیامبر، نگارش حدیث منع شد؟

۴. چه عواملی در رشد و بالندگی حدیث در برخی زمان‌ها تاثیر داشته است؟

۵. روش‌های هر یک از پیشوایان دینی در ترویج سخنان خویش چگونه بوده است ؟

۶. گرایش مختلف حدیثی همچون اخباری گری، عقل گرایی و… چه هستند و سیر تاریخی آنها چگونه بوده است؟

۷….

اهمیّت علم تاریخ حدیث

ائمه معصومین با توجه به نیازی که در جامعه احساس می‌کردند، اقدام به سخن گفتن می‌نمودند و هیچ گاه بدون توجه به زمان، کلامی را بیان نمی‌کردند.پس آنچه از این سخن فهمیده می‌شود این است که دانستن زمان بیان حدیث و اینکه کدام یک از معصومین، در چه فضایی آن حدیث را بیان نموده‌اند، ما را در فهم آن حدیث بسیار کمک می‌کند.

در اصل، حدیث همچون رودخانه‌ای در گذر زمان با پدیده‌های مختلفی روبرو شده است که با درک آن زمان، می‌توان حدیث را بهتر معنا کرده و برداشت‌های درست‌تری از احادیث داشت.

به بیانی دیگر تاریخ حدیث با نگاه تیزبین خود، به تمامی این دوران و فضاهای مختلف حدیثی، یک نگاه کلی را جایگزین نگاه بسیط می‌نماید.

فوائد تاریخ

فوایدی که از خواندن تاریخ حدیث برای ما پدید می‌آیند، عبارتنداز:

۱)       آشنایی با روش‌های آموزشی ائمه.

۲)       آشنایی با فرهنگ‌های حدیثی.

۳)       آشنایی با مکتوبات حدیثی.

۴)       آشنایی با فرقه‌ها و مدارس حدیثی.

تاریخ حدیث شیعه

شاید با خواندن این عنوان در ذهن خواننده این سؤال مطرح شود که چرا تاریخ حدیث شیعه را جدای از تاریخِ حدیثِ مذاهبِ دیگر اسلامی، بررسی می‌نماییم.

یکی از مهمترین دلایلی که باعث جدایی بین شیعه و دیگر فِرَق اسلامی به خصوص اهل سنّت شده است، بحث منع از تدوین حدیث در میان اهل سنت است.

منع تدوین حدیث باعث شد تا حدود یک قرن یعنی تا زمان خلافت عُمَر بن عبدالعزیز، اهل سنّت از داشتن کتاب‌ها و متن‌های حدیثی به دور باشند.

اما شیعیان به علت جایگاه مهم حدیث در فهم دین و دسترسی به معصومین در حدود ۲۷۳ سال، از آغاز دعوت پیامبر تا ابتدای غیبت صغری به کتابت حدیث اهمیت ویژه‌ای می‌دادند و حتی در پنهان به امر گسترش حدیث می‌پرداختند. [۲]

امامان شیعه از همان ابتدا، امر به نوشتن حدیث را در میان شیعیان رواج می‌دادند و یاران خویش را به نوشتن سخنان و کلمات خود، سفارش می‌نمودند. در روایتی از پیامبر اکرم آمده است:

« قَیِّدُوا الْعِلْمَ بِالْکِتَابَهِ» [۳]

دانش را با نوشتن به بند بکشید.

یا در هنگامی که «ابوشاه یمنی»، یکی از سخنرانی‌های پیامبر اکرم را پس از فتح مکّه شنید، از ایشان درخواست کرد که آن سخنان را برایش بنویسد، پیامبر به یاران خود فرمود: «برای ابوشاه این سخن را بنویسید.»

دوران‌های تاریخ حدیث شیعه

تاریخ حدیث شیعه را می‌توان به دو دوره عمده تقسیم نمود:

 هر یک از این دو عصر نیز خود به زمان‌های فرعی‌تری قابل تقسیم می‌باشند:

 در این سه درس برآنیم به طور خلاصه به بیان این دوران‌های مختلف حدیثی بپردازیم.

دوران حضور معصومین

الف) دوران پیدایش و تولد حدیث

  • ·      حدیث در دوران پیامبر اکرم

زمان پیدایش حدیث را می‌توان این زمان دانست، شخصیت پیامبر و سفارش او بر نگارش سخنان خود باعث پدید آمدن حدیث در این عصر شد.

حضرت یاران خویش را سفارش به روایت حدیث می‌کردند و در سخنی که از ایشان نقل شده، کسانی که احادیث ایشان را برای دیگران نقل کنند جانشین خویش معرفی می‌کردند:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ :اللَّهُمَّ ارْحَمْ خُلَفَائِی ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ خُلَفَاؤُکَ قَالَ الَّذِینَ یَاْتُونَ مِنْ بَعْدِی وَ یَرْوُونَ اَحَادِیثِی وَ سُنَّتِی فَیُسَلِّمُونَهَا النَّاسَ مِنْ بَعْدِی. [۴]

خداوندا، جانشینان مرا رحمت کن – این مطلب را سه بار تکرار نمودند – سؤال شد که ای رسول خدا، جانشینان شما چه کسانی هستند؟

حضرت فرمودند: آنان که پس از من می‌آیند، احادیث مرا روایت کرده و آن را به مردم آموزش می‌دهند.

آثار حدیثی این دوره

عدّه‌ای از اصحاب پیامبر در طول حیات ایشان، به تهیه دفاتری از بیانات پیامبر اقدام نمودند. این کار در برخی از موارد با سفارش پیامبر صورت می‌گرفت و در موارد دیگر به صورت یک کار شخصی از سوی یاران ایشان دنبال می‌گردید.

در این زمینه نشانه‌های بسیاری وجود دارد که موافقت رسول‌خدا با امر کتابت و تدوین حدیث را بیان می‌نماید. [۵]

از جمله کسانی که اقدام به نگارش احادیث پیامبر در زمان حیات ایشان نمودند می‌توان، علی بن ابیطالب، سلمان، ابوذر، سمره بن جندب، جابربن عبدالله انصاری، سعد بن عباده، ابن عباس و دیگر یاران ایشان، را نام برد.

از مشهورترین این کتاب‌ها که در این دوران نوشته شد می‌توان به الصحیفه الصادقه نوشته عبدالله بن عمروعاص اشاره نمود.[۶]

موضوعاتی که احادیث پیامبر آنان را دربرمی گیرد، بیشتر شامل مباحث اخلاقی، فقهی می‌باشد.

  • ·      سخنان امام علی[۷]

امیرالمومنین، علی گرچه جانشین بر حق پیامبر بود اما پس از رحلت آن بزرگوار، به مدت ۲۵ سال خانه نشینیِ اجباری‌ای بر امام تحمیل شدکه این امر باعث شد سخنانی که از ایشان برجای مانده بسیار اندک باشد.

روش امام در بیان معارف 

بیشترین احادیث امام علی مربوط به دوران خلافت و حکومت ایشان است. این دوران از سال ۳۵ ه.ق آغاز شد و بیش از ۴ سال و ۸ ماه به طول انجامید.

در این مدت، امام با سخنرانی‌های عمومی که خطبه نامیده می‌شد و نیز دروس اختصاصی که برای برخی از یارانش برگزار می‌کرد، مجموعه حدیثی ارزشمندی را پدید آورد.

او که خود در زمان پیامبر از آموزش‌های اختصاصی ایشان بهره برده بود، از یارانش می‌خواست برای مردم حدیث بگویند، به سؤالات آنان پاسخ دهند و با دانشمندان به گفتگو بنشینند.

سخنان حکمت آموز علی که به زیبایی بیان می‌شد، دوستداران دانش را به گرد او جمع می‌کرد و آنان با کوشش خود سخنان امام را جمع می‌کردند. آنچه امروزه در اختیار ماست، نتیجه تلاش یاران امام است.

برخی از یاران امام که سخنان ایشان را می‌نوشتند عبارتند از: اَصْبَغ بن نُباتِه، عبدالله بن عباس، ابورافع، سلیم بن قیس هلالی.

احادیث امام علی که به صورت نامه و یا خطابه بیان می‌شد در موضوعات اعتقادی ،‌اخلاقی، ادعیه، حقوق و قضاء می‌باشد.

شیوه امام در انتشار حدیث بسیار نو و ویژه بود، به گونه‌ای که امام برای اعضای خانواده، دوستان و عموم مردم، نامه می‌نوشت. برخی از این روش‌ها مانند نگارش نامه به عموم مردم در زمان خلفای پیشین، سابقه نداشت و اهمیت افکار عمومی در نزد امام علی را نشان می‌دهد. [۸]

خطبه خوانی و دعا از دیگر روش‌هایی است که حضرت برای بیان معارف دینی استفاده می‌نمودند.

نوشته‌های امام

افزون بر سخنان و نامه‌های امام علی سه نوشته نیز از امام گزارش شده است که عبارتند از: کتاب علی، صحیفه علی و مصحف علی.

دو اثر نخست، سخنان پیامبر است که توسط امام علی نوشته شده است و لیکن مصحف امام علی، کتاب قرآنی است که امام در حاشیه آن نکات تفسیری و قرآنی را که از پیامبر آموخته بود، آورده است.

این سه اثر همواره امانتی در اختیار امامان شیعه و از علائم امامت شمرده شده است.

  • ·      سخنان حضرت زهرا

فاطمه زهرا پس از پیامبر بیش از ۹۵ روز زنده نماند، اما در همین مدت کوتاه، برخی از سخنان پیامبر را برای مردم، روایت کرده و با هشدارهای خود اهمیت سخنان پیامبر را گوشزد می‌فرمود.

او، افزون بر آنکه احادیث پیامبر را نقل می‌نمود، خود نیز سخنان گوهرباری را به یادگار نهاد که از آن جمله سخنان، «خطبه فدکیه» است که در آن با استدلال‌های متین و استواری، توطئه غاصبان خلافت را آشکار کرد.

مصحف فاطمه یا صحیفه فاطمیّه، نام اثر دیگری است که از حضرت بر جای مانده و تنها در اختیار امامان شیعه بوده و ما تنها ویژگی‌های آن را می‌شناسیم.

مصحف فاطمه، سخنانی است که به وسیله جبرئیل (فرشته الهی) پس از رحلت پیامبر، بر حضرت زهرا الهام می‌شد و حوادثی که در آینده رخ می‌داد، در آن مجموعه آورده شده است.

در این اثر هیچ گونه سخنی از حلال و حرام آورده نشده است.

حجم این کتاب در حدود سه برابر حجم قرآن بوده که از منابع علم ائمه و امانت امامت شمرده می‌شود.

  • ·      سخنان امام حسن و امام حسین

پس از شهادت امام علی در سال ۴۱ ه.ق، امام حسن به امامت رسید. امامت ایشان با مردمانی دنیا زده که فریفته معاویه شده بودند، هم عصر شد. عده‌ای نیز از تهدیدهای معاویه ترسیدند و امام حسن را تنها گذاشتند. امام که نافرمانی مردم را دید، ناگزیر، صلح با معاویه را پذیرفت.

این شرایط پس از شهادت امام حسن نیز ادامه داشت و امام حسین نیز تا مرگ معاویه، با همان شرایط برادرش، امام حسن، روبرو شد.

بنابر این تفاوتی در تعداد و نیز موضوعات احادیث این دو امام بزرگوار دیده نمی‌شود.

شرایط دشوار و خفقان آور دوران معاویه از سویی و کم‌کاری شیعیان از سویی دیگر سبب شد که تعداد احادیث برجای مانده از این دو امام بسیار اندک باشد و در موضوعاتی مانند اخلاق و فضائل اهل‌بیت محدود شود. البته شیوه امام حسن که برای اثبات حقّانیت اهل‌بیت با مخالفان مناظره می‌کرد. در احادیثی مشهور به احتجاج به ما رسیده است.

این مناظرات، شیوه‌ای از بیان احادیث است که در دوران پس از امام حسین گسترش یافت.

در میان احادیث امام حسین افزون بر موارد پیشین، دو نمونه حدیثی بیشتر رخ می‌نماید؛ نخست، دعاهای امام حسین است که یکی از آن‌ها، دعای مشهورِ عرفه است که در آن امام، بالاترین معارف دینی را در واژگانی زیبا به یادگار نهاده است.

گونه دیگر از احادیث امام حسین، احادیث حماسی آن بزرگوار است که با آغاز نهضت حسینی و حرکت امام از مدینه به سوی کربلا صادر شده که در آن افزون بر بیان مظلومیت اهل‌بیت و ستم خاندان یزید، احادیث زیبای توحیدی و مناجات با پرودگار دیده می‌شود.

نامه‌هایی از امام حسین نیز برجای مانده است که در پاسخ کوفیان و یا کسانی که ایشان را از رفتن به کربلا باز می‌داشتند نوشته شده است، مانند پاسخ نامه ابن عباس و محمد بن حنفیه. [۹]

  • ·      سخنان امام سجّاد

دوران امامت ایشان از عاشورای سال ۶۱ ه.ق آغاز شد. ایشان در مدت امامت ۳۴ ساله خویش با دشواری‌های سیاسی، فرهنگی بسیاری روبرو بودند. از یک سو، خونریزترین فرمانداران مانند حجّاج بن یوسف ثقفی در شهر کوفه، مرکز شیعیان حکم فرمانی می‌کردند و از سوی دیگر، مردم به خوشگذرانی فراوان، دل خوش کرده، از دین روی گردان بودند.

با این همه، امام سجّاد با روش خویش بر مخالفان نیز تأثیر نهاد، ‌به گونه‌ای که همراهی با کاروان امام سجّاد برای مراسم حج، مایه افتخار همگان بود.

افزایش سخنان امام 

چهار دلیل عمده باعث افزایش سخنان امام سجّاد شد:

۱)      حضور طولانی مدت امامت ایشان در بین مردم

۲)      رویکرد قشر فرهنگی جامعه به امام

۳)      فرمانداری عمربن عبدالعزیز در مدینه

۴)      بهره گیری از حادثه عاشورا

امام نیز برای بیان معارف دین از شیوه‌های گوناگونی مانند، خطبه، دعا، نگارش حدیث و… استفاده کردند که می‌توان دعا را مهم‌ترین شیوه دانست.

صحیفه سجادیّه   

شاید آنچه سبب شد که حضرت بیشتر از این روش برای انتقال معارف دینی استفاده کنند دو نکته بود؛ اول آنکه حکومتیان نسبت به دعا، حساسیت کمتری داشتند و از سوی دیگر مردمی که با خوشگذرانی و ساز و آواز مأنوس بودند، با شنیدن دعاهای زیبای امام، لذّت ماندگار دعا را بر مستی‌های زودگذرِ آوازهایِ حرام، ترجیح می‌دادند.

از این رو، بیش از ۲۵۰ دعا از امام سجاد باقی مانده است و در میان مجموعه‌های دعایی امام، صحیفه سجّادیه، شهرت بی‌مانندی دارد.

این کتاب در ابتدا شامل ۷۵ دعا بود ولی امروزه تنها ۵۴ دعای آن، باقی مانده است. دعاهای این کتاب حاصل املاء امام به دو فرزند بزرگوارش یعنی امام باقر و زید می‌باشد.

مجموعه‌ای دیگر از سخنان امام سجاد، خطبه‌هایی است که در مسیر کوفه تا شام و پس از آن در مناسبت‌هایی در مدینه بیان کردند.

یکی از نوشتارهای دیگری که از امام به یادگار مانده است، کتاب رساله حقوق است که در بردارنده ۵۱ حقی است که انسان باید در طول زندگی خویش آنها را ادا نماید.



[۱]. برخی برآنند که شاخه ای دیگر در علم تاریخ حدیث به نام تاریخ علوم حدیثی قرار دهند، ولی آنچه به نظر می‌رسد این است که بررسی تاریخ علوم حدیثی وابسته به همان علم و جایگاه بحث از آن در همان علم است.

[۲]. جریان شناسی تاریخ حدیث شیعه، بیانگر اهمیت نگارش حدیث در میان طرفداران اهل‌بیت است. در حالی که خلفا بنابر هر دلیلی از نگارش احادیث ممانعت می‌کردند و حتی در مواردی از نقل سخنان پیامبر باز می‌داشتند ولی پیامبر و جانشینان معصومش همواره بر نگارش احادیث پافشاری می‌کردند.

[۳]. بحارالانوار، ج ۵۸، ص ۱۲۴، ح ۳۵

[۴]. بحارالانوار، ج ۲، ص ۱۴۵، ح ۶

[۵]. مجید معارف، تاریخ عمومی حدیث، کویر، تهران، چاپ نهم، ۱۳۸۷، ص ۵۳

[۶]. از جمله کتاب‌هایی که اقدام به جمع آوری سخنان پیامبر در عصر حاضر نموده‌اند،  می‌توان چند کتاب زیر را نام برد:

سنن النبی (نوشته علامه طباطبایی)، سنن النبی (زیر نظر کاظم مدیرشانه چی)، مکاتیب الرسول (نوشته احمدی میانجی)، موسوعه النبی الاعظم (نوشته فلسفی دارابی)، حکمت نامه پیامبر اعظم (نوشته محمدی ری شهری)، الصحیح من سیره النبی الاعظم (سید جعفر مرتضی عاملی)

[۷]. یکی از نکاتی که در شناخت شخصیت امام علی قابل ملاحظه است، ویژگی‌های منحصر به فرد ایشان است.

این ویژگی‌ها عبارتند از: همراهی با پیامبر از بدو تولد تا وفات ایشان، اولین مسلمان، دامادی پیامبر که موجب نزدیکی خاصی به پیامبر می‌شد، ذهن جستجوگر حضرت، همّت پیامبر در آموزش و پرورش ایشان، توانایی نوشتن، عدم فراموشی به دعای پیامبر.

[۸]. برای آشنایی با روش‌های امام و نیز سخنان زیبای ایشان می‌توانید به کتاب نهج البلاغه تالیف سید رضی مراجعه نمایید.

[۹]. از جمله کتاب‌هایی که احادیث این زمان را در خود جای داده‌اند می‌توان موارد زیر را نام برد: فرهنگ سخنان امام حسین نوشته مرحوم دشتی، موسوعه کلمات امام حسن، موسوعه کلمات امام حسین، الالفین فی احادیث الحسن و الحسین نوشته علی حیدر المؤید، سخنان حسین بن علی از مدینه تا کربلا نوشته محمد صادق نجمی.

همچنین ببینید

وظایف مسلمانان

وظایف مسلمانان از نگاه حضرت زهرا(سلام الله علیها)

هر انسانی چه در ارتباط با خود و چه در ارتباطات میان فردی و گروهی، دارای وظایفی است که باید آن وظایف را به درستی بشناسد و خود را در عمل به آن‌ها ملزم بداند. از این‌رو انسان‌هایی که در پی شناخت وظایف خود نیستند، از سوی جامعه‌هایی که در آن زندگی می‌کنند؛ مورد توبیخ قرار می‌گیرند. پیروی از دین مانند هر مکتبی، وظایفی را بر دوش انسان می‌گذارد. از همین‌رو هر فرد مسلمان و جامعه‌ای که اسلام را به عنوان دین خود برگزیده‌اند، غیر از وظایفی که عقل به آن حکم می‌کند، وظایف دیگری نیز دارند که این وظایف با مراجعه به متون دینی اعم از قرآن کریم و متون حدیثی به دست می‌آید. این نوشتار به دنبال بیان وظایف مسلمانان از نگاه حضرت زهرا(سلام الله علیها) است که می‌توان آن را در خطبه فدکیه  و دیگر احادیثی که از ایشان به دست رسیده است، استخراج کرد. هدف از شناخت این وظایف در گام اول و عمل به آن‌ها در گام بعدی، جلوگیری از انحرافاتی است که ممکن است در جامعه اسلامی رخ دهد و آن فرد و جامعه را از مسیر هدایت دور کند. بر همین اساس، در این نوشتار به برخی از وظایفی که از احادیث حضرت زهرا(سلام الله علیها) استخراج شده است، پرداخته می‌شود.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

این سایت از اکیسمت برای کاهش هرزنامه استفاده می کند. بیاموزید که چگونه اطلاعات دیدگاه های شما پردازش می‌شوند.